در عشق صرفه‌جویی نکنید!
 
چکیده
خانواده، مهم‌ترین خشتِ بناى اجتماع است و اگر سالم و متعالى باشد، مى‌توان به داشتن جامعه­ اى سالم و پیش‌رفته امیدوار بود. بدیهی است، مهم‌ترین عامل احساس رضایت از زندگی زناشویی، وجود صمیمیت در زندگی است و بدون آن، همسران از زندگی در کنار یک‌دیگر، احساس لذت و خوشی نمی‌کنند؛ از این رو، هر یک از اعضای خانواده، وظایفی بر عهده دارند.

تعداد کلمات 2180/ تخمین زمان مطالعه 11 دقیقه
رامین بابازاده


در این مقاله ‌می‌خواهیم به وظایف همسران در برابر شوهران از نگاه روایات بپردازیم. طبق آموزه‌های دینی، زنان در برابر مردان وظایف گوناگونی دارند. این وظایف عبارتند از:
 

1. شوهرداری

شوهرداری نیازمند کاردانی، ذوق، سلیقه و زیرکیِ مخصوصی است. زن با شوهرداریِ خوب می‌تواند شوهرش را به اوج ترقی برساند. این موضوع به قدری در اسلام اهمیت دارد که آن را هم‌ردیف «جهاد در راه خدا» دانسته است.
روزی زنی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: «من به نمایندگى از طرف زنان، نزد شما آمده‏ام... شما مردها بر ما زن‏ها، برترى‏هایى داده شده‏اید: در نماز جمعه و جماعت شرکت مى‏کنید، به عیادت بیماران مى‏روید، تشییع جنازه مى‏کنید، حج مى‏گزارید... پس، اى پیامبر خدا! ما در کدام پاداش، با شما شریک هستیم؟» پیامبر(ص) رو به او کرد و فرمود: «اى زن! برگرد و به زنانى که تو را فرستاده‏اند، اعلام کن که نیکو همسردارىِ هریک از شما زنان براى شوهرش و جلب رضایت او و موافقت و سازگارى با او، با همه‌ی آن برابرى مى‏کند.»[1]
پیامبر خدا(ص)‏ هم‌چنین فرمودند: «مرد را بر همسرش این حق است که: ملازم خانه‏اش باشد؛ به او محبت و عشق و شفقت بورزد؛ از به خشم آوردن او دورى کند و در پىِ به دست آوردن خشنودى او باشد؛ به عهد و وعده‏اش با او وفا کند؛ از عصبانیت او بپرهیزد؛ کسى را در فرزندانش با وى شریک نگردانَد؛ به او اهانت نکند و رَنجَش ندهد. پس اگر این کارها را انجام دهد، در روز قیامت، دوشیزه‏اى ماه‏روى مى‏شود...»[2]
 

2. خانه‌‌داری

خانه­داری و تدبیر امور منزل، گرچه از نظر حقوقی به عهده‌ی زن نیست، از نظر اخلاقی این وظیفه به عهده‌ی او گذاشته شده است. خانه­داری، مهم­ترین شغل زن است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «هر زنى که در خانه‌ی شوهر خود، به قصد مرتب کردن آن، چیزى را جابه­جا کند، خداوند به او نظر [لطف‏] مى‏کند و خدا به هر کس نظر [لطف‏] کند، عذابش نمى‏دهد.»[3]
 

3. اطاعت از شوهر

اطاعت و فرمان­بردارى زن از شوهرش، لازمه‌ی مدیریت مرد در خانه و لازمه‌ی صفا و صمیمیت محیط خانواده است. این اطاعت­ها در برخی موارد واجب است؛ اما در امور دیگر جنبه‌ی توصیه‌ای دارد و لازمه‌ی نظم و سعادت خانواده است و موجب صفاى بیش‌تر خواهد بود. البته اگر شوهری درخواست نامشروع و حرامى داشته باشد، چه در امور جنسى و چه در امور دیگر، قابل پذیرش نیست و هیچ همسری حق ندارد به خاطر شوهر، خود را در معرض فعل حرام قرار دهد.
رسول خدا(ص) فرمودند: «آیا شما را به بدترین زنا‏ن‌تان خبر دهم؟ گفتند: آرى اى رسول خدا! حضرت فرمود: از بدترین زنان شما: زن نازاى کینه­ورز است که از انجام هیچ کار زشتى پروا ندارد؛ زنى که در غیاب شوهر، خویش را مى‏آراید، ولى با شوهر خویشتن‏دار است (آرایش برای نامحرمان می­کند، نه بر شوهرش)؛ زنى که سخن شوهرش را گوش نمى‏دهد و از فرمان وى اطاعت نمى‏کند؛ هنگامی که شوهرش با وى خلوت کند، خویش را از شوهر بازمى‏دارد، آن­گونه که حیوان چموش به هنگام سوارى امتناع مى‏ورزد؛ از شوهرش عذرى نمى‏پذیرد و گناهش را نمى‏بخشد، و بدترین چیزها زن بد است.»[4]
بر زن واجب است که در مسائل جنسى همواره و در هر شرایطى (جز در حرام، مثل: آمیزش در حال روزه و یا حیض...) خود را در اختیار شوهرش قرار دهد و او را منع نکند. امام صادق(ع) فرمودند: «بهترین زنانِ شما زنى است که هرگاه با شوهرش خلوت گزیند، زره شرم و حیا از تن درآورد (لباس مخصوص زناشویی بپوشد) و آن­گاه که جامه پوشد (در بیرون از خانه)، زره حیا بر تن کند.»[5] پیامبر خدا(ص) نیز به زنان مى‏فرمودند: «نمازتان را طولانى نکنید تا شوهران‌تان را از خویش بازدارید!»[6]
 
بیشتر بخوانید: وظایف زن نسبت به شوهر


4. عیب‌پوشی

خداوند در قرآن کریم، زن و شوهر را نسبت به یکدیگر، به «لباس» تشبیه می‌کند و می­فرماید: «هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَ أَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ»؛[7] زنان، لباس شما هستند و شما لباس زنان؛ یعنی چنان‌که لباس، حافظ تن است و حجابی است روی عیب‌های بدن، زن و شوهر هم باید نسبت به یک‌دیگر چنین باشند.احادیث و روایاتی از پیغمبر اکرم(ص) و ائمه‌ی اطهار(ع) رسیده است مبنی بر این‌که: زن خوب یا بهترین زن، زنی است که شئون شوهرش را در وقتی که او نیست، حفظ کند و یکی از شئون شوهر، آبروی اوست که مانند مال، بلکه مهم­تر از مال است؛ پس زن خوب کسی است که اگر شوهرش عیبی دارد، در غیبت او عیبش را به کسی نگوید و آبروی شوهرش را حفظ کند.
احادیث و روایاتی از پیغمبر اکرم(ص) و ائمه‌ی اطهار(ع) رسیده است مبنی بر این‌که: زن خوب یا بهترین زن، زنی است که شئون شوهرش را در وقتی که او نیست، حفظ کند و یکی از شئون شوهر، آبروی اوست که مانند مال، بلکه مهم­تر از مال است؛ پس زن خوب کسی است که اگر شوهرش عیبی دارد، در غیبت او عیبش را به کسی نگوید و آبروی شوهرش را حفظ کند.[8]
یکی از اولین گام‌های اصلاح، اصلاح عیوب خویش است. مشغول شدن به عیب‌های خویش، علاوه بر این‌که رکن اصلی رسیدن به کمالات انسانی است، موجب می‌شود عیب‌های دیگران برای انسان قابل تحمل‌تر شود. امام على(ع) در این­ باره می­فرمایند: «دنبال عیب­هاى مردم نباش؛ زیرا عیب­هایى که در خودت هست، اگر خردمند باشى مانع از آن مى‏شود که از کسى عیب‏جویى کنى.»[9]
زنی که در خود عیب‌های زیادی می‌بیند، دیدن عیب‌های گوناگون در شوهر موجب نخواهد شد از او دل‌زده شود؛ زیرا یکی از دلایل احساس شکست در کسی که متوجه عیب‌های همسر خود شده، آن است که فراموش کرده خود نیز انسانی پر از عیب و نقص است. پیامبر خدا(ص) فرمود: «بعضى از شما، خاشاک را در چشم برادرش مى‏بیند و تنه‌ی درخت را در چشم خود نمى‏بیند!»[10]
 

5. عفو و گذشت

گذشت و اغماضِ هریک از زن و شوهر از لغزش­ها و کارهای ناپسند دیگری در محیط خانواده، اهمیت فراوانی دارد و بی‌توجهی به آن، جوّ صمیمیت و آسایش حاکم بر خانواده را به محیط اضطراب، بدبینی، عصبانیت و عیب‌جویی مستمر هر یک از اعضا نسبت به دیگری، تبدیل خواهد کرد.
متأسفانه در بسیاری از مشاوره‌ها وقتی سخن از گذشت به میان می‌آید، معمولاً این جمله‌ها شنیده می‌شود: «حقم است»، «مگر چیزی بیش‌تر از حقم خواستم؟»، «تا کی از حقم بگذرم؟»، «مگر خواستن حق، جرم است؟»، «از قدیم گفته‌اند حق گرفتنی است، دادنی نیست» و...! این سخنان، ما را به یاد دادگاه می‌اندازد؛ اتاقی که در یک سوی آن قاضی و در سوی دیگر آن متهم و شاکی نشسته‌اند!
این اشتباه است که برخی گمان می‌کنند همیشه باید حق را گرفت. در بسیاری از اختلاف‌ها، باید از حق گذشت؛ زیرا طبیعی است که هر یک از زن و مرد در رفتار و گفتار خود کاستی­هایی دارند که از نظر دیگری ناخوش‌آیند تلقی می‌شود. پیامبر خدا(ص) می‌فرمایند: «هرکس بر بداخلاقىِ شوهرش صبر کند، خداوند، همانند پاداش آسیه (همسر فرعون) به او عطا مى‏فرماید.»[11]
زن و مرد، هردو در مسیر زندگى مشترک، دچار اشتباه مى‏شوند و هرکدام باید با گذشت از خطاهاى طرف مقابل، فضاى گرم و صمیمى خانواده را حفظ کند؛ آن‌ها با عفو و گذشت، محبوب خداوند متعال خواهند شد.
 

6. صبر کردن

صبر، یکی از ویژگی‏های اخلاقی است که در جلوگیری از اختلاف‏های خانوادگی بسیار مؤثر است. صبر، از مهم‏ترین صفت‏های نفسانی و بازدارنده‌ی از مشکلات است و در متون اسلامی، صبر کردن رکن اصلی ایمان شمرده می‌شود.
گاهی در مسائل خانواده، افراد با ناکامی‏هایی روبه‏رو می‏شوند که در این هنگام، بی‏تابی و مهار نکردن رفتار، فرد را به تنش دچار می‏کند و نه تنها نیاز او برآورده نمی‏شود، بلکه فشار روانی هم به او رو می‏آورد. در مقابل، فرد با صبر می‏تواند، هرچند در زمانی طولانی‏تر، به موفقیت برسد.رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «سه گروه از زنان هستند که خداوند، عذاب‏ قبر را از آنان برمى‏‌دارد و با فاطمه‏ دختر محمد(ص) محشور مى‌‏شوند: زنى که در برابر غیرت شوهرش صبر مى‏‌کند؛ زنى که در برابر بداخلاقى شوهرش شکیباست؛ زنى که مهریه‌‏اش را به شوهرش مى‌‏بخشد. خداوند متعال، به هریک از این‌گونه زنان، ثواب هزار شهید مى‌‏دهد و براى هر‌یک از آن­ها، عبادت یک سال را مى‏‌نویسد.»
گاهی نیز رفتارهای نامناسب، فرد را به واکنش وامی‏دارد که در این زمان، تحمل و بردباری در حل مشکلات و پیش‏گیری از اختلاف، بسیار مؤثر است. افزون بر این، زندگی انسان با کمبودهای مالی و آسیب‏های بدنی و جانی همراه است. این امر نیز ممکن است زمینه‏ای برای بروز اختلاف‏ها و رفتارهای نامناسب در خانواده فراهم کند. در چنین مواقعی، گاه مشکلات به اندازه‏ای است که اگر انسان از امور معنوی نیرو نگیرد، از پا درخواهد آمد.
نکته‌ی دیگر، لزوم سفارش اعضای خانواده به یکدیگر درباره‌ی صبر در برابر بداخلاقی همسر است. بی‏شک، این مسئله همان‌گونه که در شکیبایی خود فرد مؤثر است، به تقویت انگیزه‌ی دیگران برای بردباری، بسیار کمک و از بروز بسیاری از اختلاف‌ها جلوگیری می‏کند.
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «سه گروه از زنان هستند که خداوند، عذاب‏ قبر را از آنان برمى‏دارد و با فاطمه‏ دختر محمد(ص) محشور مى‏شوند: زنى که در برابر غیرت شوهرش صبر مى‏کند؛ زنى که در برابر بداخلاقى شوهرش شکیباست؛ زنى که مهریه‏اش را به شوهرش مى‏بخشد. خداوند متعال، به هریک از این‌گونه زنان، ثواب هزار شهید مى‏دهد و براى هر‌یک از آن­ها، عبادت یک سال را مى‏نویسد.»[12]


7. به استقبال و بدرقه رفتن

شایسته است زن، هنگام بیرون رفتن شوهر از خانه، او را بدرقه کند؛ چند قدمی پشت سرش برود، با مرد خداحافظی کند و شوهر خود را به خدایش بسپارد. هم‌چنین هنگام وارد شدن مرد به خانه، گاهی زن باید به استقبال شوهرش برود و پس از سلام و احوال‌پرسی، وسایلی که شوهر خریده را از او بگیرد و تشکر کند.
مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: «همسری دارم که هرگاه وارد خانه می‌شوم، به استقبالم می‌آید و چون خارج می‌شوم بدرقه‌ام می‌کند و زمانی که مرا اندوهگین می‌بیند، می‌گوید: اگر برای روزی (مخارج زندگی) غصه می‌خوری، بدان که دیگری (خداوند متعال) آن را به عهده گرفته است و اگر برای آخرت غصه می‌خوری، خدا اندوهت را زیاد کند (بیش‌تر به فکر آخرت باش).» رسول خدا(ص) به آن مرد فرمود: «خداوند در روی زمین، عاملان و کارگزارانی دارد و این زن یکی از عاملان خداست. او نصف پاداش شهید را دارد.»[13]
 

8. امانت‌داری

امام رضا(ع) می‌فرمود: «هیچ‌کس فایده‌ای به دست نیاورده است که بهتر باشد از همسر شایسته‌ای که چون به او بنگرد، شاد گردد و چون از نزد او غایب شود، عفت خویش و مال او را نگه‌دار باشد.»[14]
 

9. قناعت در زندگی

قناعت و دوری از تجمل‏گرایی، از ویژگی‏های اخلاقی است که در متون اسلامی به تأثیر آن بر زندگی دنیوی و اخروی اشاره شده است. در دوران حاضر، به دلیل گسترش وسایل رفاهی، شکاف بسیاری در میان خانواده‏ها ایجاد شده است؛ زیرا زندگی مادی بهتر، برای همه امکان‏پذیر نیست و در این رقابت، عده‏ای عقب می‏مانند. این اختلاف درآمد و تفاوت در زندگی مادی، گاه ممکن است موجب بروز نارضایتی و اختلاف در خانواده شود. برای پیش‏گیری و کاهش این اختلاف، آموزه‏های اسلام، افراد را به «قناعت» و دوری از تجمل سفارش می‏کنند. شخصی که قانع است، به اندازه‏ای از نعمت‏های مادی که نیازهای او را کفایت می‏کند، رضایت می‏دهد و خود را برای کسب درآمد بیش‌تر به زحمت و فشار شدید نمی‏اندازد.
اگر اعضای خانواده، به‌ویژه زن و شوهر به میزان درآمدی که به دست آورده‌اند راضی باشند، به اندوه کم‌تری دچار می‏شوند. چنان‌چه افراد از قناعت سود ببینند و چشم را از نگاه کردن به زندگی مادی و تجملی دیگران فروبندند، از حسرت و غم نجات می‏یابند و به عزت نفسی می‏رسند که با وجود کمبودها، احساس بی‏نیازی می‏کنند.
امام صادق(ع) به حمران‏‌بن‌اعین فرمودند: «اى حمران! به کسى بنگر که پایین‏تر از توست، نه آن‌که از حیث روزى و رزق بالاتر از توست؛ زیرا این سبب مى‏شود که به آن‌چه به تو داده شده، قانع‏ گشته، و براى این‌که پروردگارت بیش از آن به تو عطا کند، شایستگى پیدا کنى.»[15]
 

10. حفظ اسرار

یکی از دلایلی ‌که بعضی مردها درباره‌ی کارشان با زن خود مشورت نمی‌کنند، این است که به رازداری همسرشان اعتماد ندارند و می‌ترسند آن‌چه گفته‌اند، فردا نُقل ­مجلس دوستان خانم شود. زن نباید اسرار شوهرش را برملا کند؛ چون با این کار اعتماد شوهرش از بین می‌رود. امام صادق(ع) فرمودند: «راز تو از خونِ توست و مبادا جز در رگ­هایت روان شود!»[16]
 

تکنیک‌های عشق‌ورزی به شوهر:

برای این‌که هر روز عشق‌تان بیش‌تر شود، از این تکنیک‌های کوچک ولی مؤثر استفاده کنید:
ـ یادتان باشد که همیشه باید عاشق و معشوق باقی بمانید.
ـ مسائل پیش­پاافتاده را جدی نگیرید. می‌توانید اجازه دهید عادات بد شوهرتان، اعصاب‌تان را به هم بریزد و اذیت‌تان کند؛ می‌توانید هم این عادات را بپذیرید و برای بهبود وضعیت تلاش کنید.
ـ هیچ­وقت از اسرار و ضعف‌های شوهرتان علیه او استفاده نکنید.
ـ اول به شوهرتان فکر کنید. اگر هر دوی شما این­کار را انجام دهید، مطمئن باشید رابطه­ای بسیار لذت­بخش در انتظارتان خواهد بود.
ـ هدایایی را که به شما ‌می‌دهد، هرگز با چیزی عوض نکنید.
ـ یک قاعده‌ی مهم و اساسی درباره‌ی عشق: «هرگز در عشق صرفه‌جویی نکنید!»
ـ هرگز شوهرتان را با دیگران مقایسه نکنید؛ شوهرتان را آن‌گونه که هست، بپذیرید.
ـ زمان‌هایی که تلفنی صحبت می‌کنید، در میان سخنان‌تان به یکدیگر ابراز علاقه کنید.
ـ از مسائل جنسی به عنوان ابزار استفاده نکنید.
ـ سعی نکنید شوهرتان را عوض کنید، چراکه اوضاع خراب­تر می­شود؛ پس به فکر اصلاح خود باشید.
ـ به پیش‌رفت، ترقی و رشد شخصیت شوهر خود علاقه­مند باشید و زمینه را برای تحقق این امر فراهم کنید.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. اسدالغابه‌، ج7، ص17.
[2]. مستدرک‌الوسائل، ج14، ص244، ح16604.
[3]. بحار‌الانوار، ج104، ص106، ح1.
[4]. منابع‌ فقه ‌شیعه، ج25، ص137.
[5]. همان، ص139.
[6]. همان.
[7]. بقره، آیه‌ی 187.
[8]. وسائل‌الشیعه، ج14، ص15، ح4.
[9]. غرر‌الحکم، ح10295.
[10]. کنز‌العمال، ح44141.
[11]. بحار‌الانوار، ج103، ص247، ح30.
[12]. ارشاد‌القلوب، ص175.
[13]. وسائل‌الشیعه، ج14، ص17.
[14]. وسائل‌الشیعه، ج14، ص22.
[15]. علل‌الشرائع، ج2، ص781 .
[16]. بحارالانوار، ج‏2، ص49.

منابع:
1. قرآن کریم.
2. ا‌بن‌بابویه، محمد ‌بن ‌على(شیخ صدوق)، علل الشرائع، ترجمه: محمدجواد ذهنى ‌تهرانى، قم: انتشارات مؤمنین، اول، 1380ش.
3. ا‌بن‌بابویه، محمد ‌بن ‌على(شیخ صدوق)، الخصال، قم: جامعه مدرسین، اول، 1382ش.
4. ا‌بن‌بابویه، محمد ‌بن ‌على(شیخ صدوق)، پاداش نیکی‌ها و کیفر گناهان (ترجمۀ ثواب ‌الأعمال)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1381ش.
5. ا‌بن‌بابویه، محمد ‌بن ‌على(شیخ صدوق)، من ‌لا یحضره ‌الفقیه، تهران: دار الکتب الاسلامیه، اول، 1367ش.
6. ا‌بن‌بابویه، محمد ‌بن ‌على(شیخ صدوق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران: نشر صدوق، اول، 1378ق.
7. امینی، ابراهیم، آیین همسرداری، قم، بوستان کتاب، 1396.
8. برقی، احمد ‌بن ‌محمد ‌بن‌ خالد، المحاسن، قم: دار الکتب الاسلامیه، دوم، 1371ق.
9. بروجردى، آقا حسین، منابع فقه شیعه (ترجمه جامع‌ الأحادیث ‌الشیعه)، ترجمه: عدهاى از فضلا، تهران: فرهنگ سبز، اول، 1386.
10. پاینده، ابو‌القاسم، نهج‌الفصاحه، تهران: دنیای دانش، چهارم، 1382ش.
11. تمیمى‌ آمدى، عبد‌الواحد ‌بن ‌محمد، تصنیف غرر‌الحکم و درر‌الکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، اول، 1366ش.
12. تمیمى ‌آمدى، عبد‌الواحد ‌بن ‌محمد، غرر‌الحکم و درر‌الکلم، تحقیق و تصحیح: سیدمهدى رجائى، قم: دار الکتاب الإسلامی‏، دوم، 1410‏ق.
13. حلوانى، حسین ‌بن‌ محمد ‌بن ‌حسن‌ بن‌ نصر، نزهة ‌الناظر و تنبیه‌ الخاطر، قم: بنیاد امام مهدی(ع)، اول، 1408ق.
14. حمیرى، عبدالله‌ بن ‌جعفر، قرب الإسناد، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آل‌البیت(ع)‏، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع)‏، اول، 1413ق‏.
15. دیلمى، حسن‌ بن ‌محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم: شریف الرضی، اول، 1412ق.
16. قطب‌الدین راوندى، سعید ‌بن ‌هبة‌الله، الدعوات، قم: ‏انتشارات مدرسه امام مهدى(ع)، 1407ق‏.
17. محمدی‌ ری‌شهری، محمد، منتخب میزان‌الحکمه، قم: دار الحدیث، 1387.
18. حر عاملى، محمد ‌بن‌ حسن، وسائل الشیعه، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آلالبیت(ع)‏، قم: مؤسسة آلالبیت(ع)، اول‏، 1409ق.
19. طبرسى، حسن ‌بن‌ فضل، مکارم‌ الأخلاق، تهران: دوم، 1365ش.
20. طوسى، محمد‌ بن ‌حسن، الأمالی، قم: دار‌الثقافه، اول، 1414ق.
21. اشتغال یا خانه‌داری، علی محمدی، قم: مؤسسه امام خمینی(ره)، 1388.
22. کراجکى، محمد ‌بن ‌على، گنجینۀ معارف شیعه إمامیه (ترجمۀ کنز‌الفوائد و التعجب)، تهران: فردوسی، اول، بى‌تا.
23. کلینى، محمد ‌بن‌ یعقوب ‌بن ‌اسحاق، الکافی، تهران: دار ‌الکتب ‌الإسلامیه، چهارم، 1407ق.
24. کوفى اهوازى، حسین ‌بن‌ سعید، زاهد کیست؟ وظیفه‌اش چیست؟ (ترجمۀ الزهد)، قم: نور السجاد(ع)، اول، 1387ش.
25. مجلسى، محمد‌باقر، بحار‌الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث علمی، دوم، 1403ق.
26. مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلى، لوامع صاحبقرانى (مشهور به شرح فقیه)، قم: اسماعیلیان، دوم، 1414ق.
27. نورى، حسین ‌بن‌ محمدتقى مستدرک ‌الوسائل و مستنبط ‌المسائل‏، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آلالبیت(ع)‏، قم: مؤسسة آلالبیت(ع)‏، اول، 1408ق.